Ο Μανώλης Μυλωνάς, παιδί προσφύγων από τη Μικρά Ασία, γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Χανιά κατά τον Μεσοπόλεμο. Με την οικογένειά του ζούσαν στη Σπλάντζια, σημαντική προσφυγογειτονιά στην καρδιά της πόλης. Έμεναν σε ένα κτίσμα πολλοί πρόσφυγες μαζί, καθένα δωμάτιο του κτιρίου ήταν και το σπίτι μιας οικογένειας. Η δική του οικογένεια έμενε δίπλα στο δωμάτιο-σπίτι της γιαγιάς του, της Κατερίνας, μάνας του πατέρα του.
Η Κατερίνα είχε φτάσει με τα τρία παιδιά της στα Χανιά γύρω στα τέλη του 1922. Φεύγοντας από το σπίτι τους, στα Σουβουτζάκια στην περιοχή της Φώκαιας, φύλαξε το ένα κλειδί του κάτω από μια πέτρα και κρέμασε το άλλο στον λαιμό της. Η ίδια με τα παιδιά της ίσως επέστρεφαν, ο δε άντρας της δεν γνώριζε πού ήταν, ίσως γυρνούσε το σπίτι.
Το κλειδί πέρασε από τους Τσέτες που τους σταμάτησαν στον δρόμο για τη θάλασσα, απ’ όπου φυγαδεύτηκαν με καΐκια. Ταξίδεψε στη Μυτιλήνη, τον Πειραιά και τα Χανιά. Όταν η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Σπλάντζια, η Κατερίνα το κρέμασε στον τοίχο πάνω από το κρεβάτι της, δίπλα στα εικονίσματά της.
Την άνοιξη του 1941 η πόλη των Χανίων βομβαρδίστηκε βαριά κατά την κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς. Η οικογένεια Μυλωνά, όπως και όλοι οι κάτοικοι της πόλης, αναζήτησαν καταφύγιο μακριά από τα σπίτια τους. Στην αρχή προσπάθησαν να προφυλαχτούν στην υπόγεια κρήνη της πλατείας της Σπλάντζιας, όμως σύντομα εγκατέλειψαν εντελώς την πόλη και για κάποιες μέρες κατέφυγαν στα περίχωρα. Όταν οι μάχες τελείωσαν, η μητέρα του και ο ίδιος ο Μανώλης κατέβηκαν στο σπίτι τους για να δουν τι είχε συμβεί. Η Σπλάντζια είχε βομβαρδιστεί βαρύτατα και το μεγαλύτερο μέρος των κτιρίων είχε καταρρεύσει. Το κλειδί, όπως και όλα τα υπάρχοντα της οικογένειας, βρισκόταν κάτω από τα χαλάσματα. «Όταν είπαμε στη γιαγιά τι είχε συμβεί, εκείνη δεν στεναχωρήθηκε τόσο για τα πράγματα και το σπίτι που είχαν χαθεί, όσο για το κλειδί. Η πρώτη κουβέντα που είπε ήταν ότι φεύγοντας έπρεπε να είχε πάρει μαζί της το κλειδί». Η οικογένεια ξεκίνησε ξανά την εγκατάστασή της από το μηδέν.
Χρόνια αργότερα ο Μανώλης αποφάσισε να καταγράψει αυτήν την μνήμη, ως μία ακόμη αφήγηση απ’ αυτές που διασώζουν την ιστορία των προσφύγων στα Χανιά.
—
Βιβλιογραφία:
Μανώλης Μυλωνάς, Κατερίνα Μυλωνά. Μια ξεριζωμένη Φωκιανή στα Χανιά της Κρήτης. Το κλειδί, ιδιωτική έκδοση, χ.χ.